Trong đoạn trích “ Dọc đường xứ Nghệ”, ta có thể thấy được nét đặc biệt của nhân vật cậu bé Côn. Tác phẩm đã đưa người đọc trở về thời niên thiếu của Bác Hồ với sự hồn nhiên ngây thơ nhưng vô cùng ham hiểu biết. Mỗi di tích được chứng kiến, mỗi câu chuyện được nghe cha kể… cậu bé Côn đều thể hiện những suy nghĩ mới mẻ, độc đáo từ một góc nhìn rất riêng.
Trước đó, Côn đã biết nhận ra lỗi lầm của mình khi nói hỗn với anh và bị cha nhắc nhở:
“Côn đặt chiếc khăn gói trên vai xuống bãi cỏ, khoanh hai tay trước ngực, giọng chân thành:
- Xin anh cả tha lỗi cho em…
Cậu cả Khiêm rơm rớm nước mắt, chạy lại xách tay nải lên:
- Để anh mang đỡ em một đoạn kẻo em mệt đi không kịp cha”.
Chỉ một chi tiết nhỏ thôi nhưng ta cũng thấy được sự lễ phép ngoan ngoãn của cậu bé.
Cậu bé Côn ngay từ nhỏ đã thể hiện được sự thông minh, ham học hỏi. Em liên tục thắc mắc và hỏi cha về cảnh vật xung quanh mỗi nơi mình đi qua. Khi được nghe cha kể câu chuyện về An Dương Vương, gắn với lông ngỗng mà nàng Mỵ Châu rải đường, cậu bé Côn đã đánh giá khách quan- cái nhìn từ góc độ biết cảm thông cho Mỵ Châu nhẹ dạ, biết thương An Dương Vương mất nước phải trầm mình xuống biển. Côn không giống những cậu bé khác, cậu đánh giá mọi chuyện trong cuộc sống hết sức khách quan đa chiều. Mỗi cái nhìn của cậu về một sự vật, sự việc đều thể hiện cậu không chỉ thấy được sự tài tình của trí tưởng tượng dân gian mà còn thấy được nhiều điều khác:
“Côn nói, vẻ thán phục:
- Chuyện Mỵ Châu - Trọng Thủy hay tuyệt, tài tình lắm. Con nhận thấy vua nhà Triệu nước Tàu nham hiểm ghê gớm. Chàng Trọng Thủy ngoan ngoãn làm theo mẹo của cha bày đặt. Còn vua nhà Thục nước ta lại trọng chữ tín, thành thật muốn hai nước ở kề nhau có hòa hiếu để dân được sống yên ổn làm ăn. Nhưng vua nước ta lại không đề phòng sự gian giảo, bội ước của vua nhà Triệu. Nàng Mỵ Châu lại ruột để ngoài da. Cha vậy, con vậy thì giữ nước làm sao được? Nhưng câu chuyện lại cho thấy điều đáng trọng không khinh được vua Thục là: Người đã phải tự chém con gái mình và tự xử án mình bằng hành động nhảy xuống biển về tội để mất nước, chứ không cam chịu nộp mình cho giặc.”
Một người trưởng thành, đủ hiểu biết chưa chắc đã đánh giá được như cậu bé Côn. Đánh giá của cậu khiến người cha - mặc dù đã là cụ Phó Bảng- cũng phải “sững sờ” suy ngẫm.
Khi được cha kể sự tích về vùng Ba Hòn, là đứa trẻ ham học hỏi, Côn chỉ chơm chớp mắt nhìn theo. Cậu đánh giá về câu chuyện như một người trưởng thành, luôn nhìn mọi vật từ góc độ văn hóa dân gian và cái đẹp. Cậu thốt lên khi nghe xong tích xưa: “Ước vọng của dân ta thật là đẹp. Tưởng tượng của người ta đến là tuyệt! Phải không cha?”. Cậu đã nhìn ra ước vọng đằng sau một tạo vật, sau mỗi danh thắng quê hương là ước vọng của nhân dân.
Khi thấy đền thờ Quả Sơn to hơn đền thờ An Dương Vương, cậu bé Côn đã suy ngẫm ra triết lí làm quan ở đời. Nếu quan thương dân, lo cho dân sẽ được nhân dân đời đời nhớ ơn lập đền thờ phụng. Nếu quan không thương dân, chỉ biết vơ vét, hại dân sẽ bị tiếng nhơ muôn đời. Ông Phó Bảng giảng giải cho cậu bé Côn càng hiểu rõ hơn.
Cậu cũng yêu thơ và có tài làm thơ. Cậu thuộc câu vè của bà, thuộc “Truyện Kiều” của Nguyễn Du và gặp cảnh vật nào, cậu cũng có thể ngâm thơ để bình về cảnh vật ấy. Qua đó, ta cũng thấy được ngay từ nhỏ cậu bé Côn đã nhận được sự giáo dục tỉ mỉ của gia đình. Cụ Phó Bảng là một người am hiểu về nhiều góc độ văn hóa, Côn đã lĩnh hội và học hỏi bồi dưỡng nhân cách từ chính vốn văn hóa bình dân gần gũi ấy. Khi được cha giải thích lí do cụ Nguyễn Du lại không được thờ phụng, lại có nơi thờ thằng ăn trộm và khắc rõ chữ “Đạo tặc tối linh tôn thần”, cậu cũng phát hiện ra thứ phi lí ở đời. Nhưng với đầu óc của một đứa trẻ Côn vẫn chưa hiểu hết được những điều ấy.
Dưới ngòi bút của Sơn Tùng, khoảng thời gian niên thiếu của Bác được tái hiện sinh động bằng những chi tiết về cuộc sống thường nhật với nỗi buồn, niềm vui, đắng cay, sự hiếu thảo, ham học, tò mò… Hình ảnh bé Côn với nét tính cách tinh nghịch, hóm hỉnh, thơ ngây hiển hiện rõ trong tâm trí bạn đọc. Tuổi thơ của cậu bé Côn vừa được đắm mình trong môi trường quê hương, vừa nhận được sự giáo dục của người cha nghiêm khắc và mực thước. Điều đó góp phần hình thành tính cách tốt đẹp của Côn sau này.
Qua ngòi bút Sơn Tùng, Bác Hồ thời niên thiếu hiện lên với sự thông minh hơn người, bản lĩnh nhưng không phải là thần đồng bẩm sinh, mà là quá trình tự rèn luyện, học tập, tu dưỡng, tiếp thu tinh hoa dân tộc. Nhân vật cậu bé Côn là một hình tượng đẹp, truyền thêm tinh thần ham học hỏi, tích lũy tri thức cho mỗi chúng ta.