Tuổi thơ là gì? Tuổi thơ là tiếng gà gáy mỗi buổi sáng, là chiếc đèn lồng ông sao sáng chói mỗi đêm rằm, là con đường đất thôn quê ngoằn nghèo, từ con đường ấy sẽ dẫn đến một xứ xở thần tiên, nơi chúng ta thả hồn vào những cuốn truyện cổ tích, những cuốn truyện đồng thoại phiêu lưu, li kì và hấp dẫn. Và nếu là một người có tuổi thơ hoài niệm như vậy, chắc ai cũng đã từng đọc qua quyển truyện “Dế Mèn phiêu lưu kí” của nhà văn Tô Hoài rồi mê đắm với Dế Mèn- một anh chàng ngỗ nghịch nhưng cũng cực kì nội tâm và trưởng thành.
Vào những ngày đầu tiên, Mèn đã được mẹ thu xếp cho ở riêng để học tính tự lập, theo tục lệ của họ nhà dế. Từ lúc ấy, cậu chàng đã bắt đầu cuộc đời riêng. Nhờ ngòi bút sinh động của nhà văn, bức chân dung tự họa của Dế Mèn hiện lên đầy đẹp đẽ, khỏe mạnh trong tâm trí độc giả. Nhưng vì tự kiêu, Mèn ta ngày càng trở nên tự cao tự đại, hống hách “coi trời bằng vung”. Từ đó, Mèn đã có một bài học đường đời đánh đổi bằng cả tính mạng của Dế Choắt, mà cho đến cuối cuộc hành trình, chàng dế vẫn không thể nào quên được.
Dẫu là vậy nhưng cuộc đời đưa đẩy, Dế Mèn thức tỉnh lương tâm chưa được bao lâu thì cậu ta lại phải hứng chịu thêm một bài học nữa. Câu chuyện bắt đầu từ việc Mèn bị đám trẻ con bắt được, và được mang đi chọi với các anh dế khác. Nổi danh là “đấu sĩ” trăm trận trăm thắng, thói kiêu căng, hống hách lại nổi lên trong con người Mèn. “Núi cao thì sẽ có núi cao hơn”, cậu chàng đã nhận được một hình phạt thích đáng từ Xiến Tóc, giúp Mèn thức tỉnh hoàn toàn sau chiến thắng với Dế Nhép. Việc bị bác Xiến Tóc cảnh cáo, mất đi hai sợi râu là rất đáng để Mèn nhìn lại bản thân.
Từ lúc ấy, Mèn ta quyết định làm lại từ đầu, về quê và bắt đầu một cuộc sống mới. Khi trở về, Mèn đã thay đổi hoàn toàn, biết giúp đỡ chị Nhà Trò và làm nhiều việc chính nghĩa, có ích cho đời. Mèn quay trở lại với vòng tay ấm áp của mẹ mình, được mẹ vỗ về, thương yêu, chàng dế lại càng có động lực để hoàn thiện bản thân mình hơn.
Về thăm quê, gặp mẹ, gặp các anh là để gia đình đoàn tụ và cũng là một lời chào tạm biệt để bắt đầu cho cuộc hành trình mới. Cùng với người anh em Trũi, Mèn đã thể hiện một nhân cách vô cùng đáng quý, chính là ham học hỏi, ham tìm hiểu, khám phá để tích lũy thêm nhiều kiến thức mới. Từ việc sẵn sàng rời quê hương lần thứ hai, dù có muôn vàn thử thách, dù không biết bao lâu mới là ngày trở về, nhưng chàng dế vẫn dám đương đầu, vẫn dám ra đi đã khắc họa rõ một con người đầy dũng cảm, ý chí và quyết tâm.
Xuyên xuốt cuộc hành trình, Mèn và Trũi đã gặp phải rất nhiều tình huống trớ trêu, tưởng chừng như đang kề cận với sinh tử. Nhưng dù trong thời khắc hiểm nguy như thế nào, gian khó ra sao, Mèn vẫn bình tĩnh đối đầu, vẫn giữ vững niềm tin. Sự trưởng thành, gan dạ và nghị lực đang ngày một hiện hữu rõ hơn trong con người của cậu Dế Mèn ngỗ nghịch ngày nào.
Nhờ nét tinh tế trong lối văn chân thực, hồn nhiên của nhà văn Tô Hoài, Mèn cũng được khắc họa rõ nét khi là một chàng dế biết giữ chữ tín. Đã thề rằng “sinh tử có nhau” nên khi Trũi bị bắt đi, Mèn không ngại vất vả, dù chân trời kia có rộng bao la bát ngát, không biết đâu Trũi đang ở đâu, nhưng Mèn vẫn quyết tâm đi tìm cho bằng được người anh em đã từng kề vai sát cánh với mình ngày nào. Giây phút hai chàng dế gặp lại nhau cũng đánh dấu một chi tiết vô cùng cảm động trong tác phẩm, một tình bạn đáng quý, cũng như một lời khuyên đến các độc giả nhỏ rằng: “Hãy học tập Dế Mèn, một cậu chàng nghĩa hiệp, dũng cảm và biết hi sinh vì bạn bè.”
Trở về quê hương một lần nữa, Mèn đã nói rằng “Sức khỏe anh thì vẫn nguyên và tấm lòng anh thì đương hăng hái lắm.”. Đó cũng là câu nói thể hiện rằng, ngày nào mà sức khỏe vẫn còn, thì chàng dế ấy vẫn sẽ sẵn sàng tiếp tục những cuộc hành trình mới, những trải nghiêm mới. Không còn mẹ nữa, thì chính những kinh nghiệm tích lũy được sẽ là “người mẹ” của cậu, sẽ dạy cho cậu nhiều điều hay, sẽ nuôi dưỡng cậu trưởng thành nên người.
Kết thúc tác phẩm, từ một chàng dế tự cao, kiêu căng, Mèn đã trở nên hòa đồng, nghĩa hiệp và chín chắn hơn rất nhiều. Cậu dế ấy cũng đã dạy cho chúng ta rất nhiều bài học thực tế trong cuộc sống, những tính cách đáng học hỏi thông qua các thử thách khó khăn trong cuộc phiêu lưu vui có, buồn có. Câu nói “Ước ao trong cuộc đi vô cùng hào hứng đương tới, chúng ta còn được gặp nhau”, đã thể hiện một tính cách vô cùng rõ nét của nhân vật này, chính là ham học hỏi, ham đi đây đi đó để khám phá thế giới. Tiếp tục những cuộc hành trình mới, nhưng đó sẽ là cuộc phiêu lưu hòa bình, cuộc phiêu lưu mà được một phiên bản tốt hơn, trưởng thành hơn của Dế Mèn viết nên.